A jak królem, a jak katem będziesz (1968) - najbardziej charakterystyczna powieść T. Nowaka, obraz wsi - chłopskiego raju: harmonia między człowiekiem a naturą, powtarzający się motyw jabłkowego sadu, nieokreśloność miejsca i czasu, nieistnienie grzechu (np. kradzież nie obciąża moralnie). Ład tego świata tworzy zbiorowa wyobraźnia: odwieczne magiczne gesty (np. ubieranie Piotra - bohatera-narratora - na wojnę), nadawanie rzeczom symboli, znaczeń (zwł. jabłko - symbol życia, płodności, władzy, bogactwa, śmierci itd.). Jest to świat magiczny, w którym spełniają się przepowiednie i przeczucia (słowa Heli o królu i kacie, osikowa twarz). Nowak poetyzuje rzeczywistość, łączy ją z baśnią (np. żyd. kapela idąca po niebie). Prawdziwe zło istnieje na zewnątrz. Piotr zetknie się z nim, gdy wyruszy na wojnę (wprowadzenie konkretnego miejsca i czasu). Najważniejszy problem, wcześniej zapowiedziany w tytule i słowach Heli o królu i kacie (różnoważność określeń), pojawi się w momencie wkroczenia wojny do wsi - zła do raju (groźba jego utraty). W imię ocalenia raju Piotr-partyzant musi zostać katem - zabija (wykonuje wyroki na zdrajcach), łamiąc najważniejszy nakaz: "Nie zabijaj". Nie umie się z tym pogodzić, czuje się zbrukany, niegodny raju. Dlatego powtarza, że jest tylko narzędziem sprawiedliwości, że zabił ON (zbiorowość, niewinne ofiary wojny). Powieść wpisuje się w nurt - charakterystycznej dla lit. o II wojnie światowej - refleksji nad moralnymi skutkami zabijania (także w dobrej sprawie). W zakończeniu powieści Piotr zostaje rozgrzeszony przez danie życia (rodzi się dziecko), a dziadek Jakub oczyszcza go magicznym gestem. Autor eksponuje problem moralny, nie tworzy faktograficznego zapisu wojny. Opowiada historię Piotra poetyckim językiem, obfitującym w metafory, plastyczne porównania, odwołującym się do prawdziwych wierzeń i obrzędów lud.

W niniejszej książce znalazły się dwie krótkie powieści: "pierwszy nauczyciel", którego akcja toczy się w Kirgizji w okresie ustanawiania na tym terenie władzy radzieckiej, i "Żurawie przyleciały wcześnie" - o trudnych latach Wielkiej Wojny Narodowej. W tym ciężkim dla ojczyzny okresie kształtują się charaktery i postawy moralne bohaterów Ajtmatowa.

Polska jesień powstawała w latach 1940-1949, opublikowano ją dopiero w 1955 r. Powieść ta, oparta na osobistych przeżyciach autora, ma formę dziennika młodego oficera, uczestnika i świadka klęski wrześniowej - od mobilizacji, przez marsz ku pozycjom wroga, potyczki, odwrót, wzięcie do niewoli, aż po ucieczkę z jenieckiego transportu. Wiedzę o rzeczywistej sytuacji zdobywa bohater stopniowo; jednocześnie, uzyskując świadomość prawdy, zmienia się wewnętrznie. Doświadczenie wojny staje się dla niego progiem dojrzałości duchowej, przekracza on swoją "smugę cienia". Wojna w tej powieści oglądana z perspektywy jej najmłodszych uczestników, poraża prozaicznością, trywialnością i tragizmem. W roku 1960 książka została uhonorowana nagrodą im. Ernesta Hemingwaya jako najcelniejszy utwór o wojnie 1939.